کاوش

به صورت خیلی ساده و خلاصه به آوردن دو یا چند کلمه که از نظر نوشتار، دقیقا یا تقریبا به یک صورت باشند اما معانی متفاوتی داشته باشند جناس می گویند.

به مثال ها توجه کنید:

تار زلفت را جدا مشاطه گر از شانه کرد / دست آن مشاطه را باید جدا از شانه کرد

این جهان کوه است و فعل ما ندا / سوی ما آید نداها را صدا

ای مِهر تو در دل ها، وی مُهر تو بر لب ها / وی شور تو در سَر ها، وی سِر تو در جان ها

اگر پای در دامن آری چو کوه / سرت ز آسمان بگذرد در شکوه

در مثال اول دو واژه، از نظر نوشتاری کاملا شبیه هم هستند اما معانی متفاوتی دارند (اولین شانه به معنای شانه مو، و دومین شانه به معنای کتف است). به این نوع جناس، جناس تام گفته می شود.

مثال های اول تا سوم جناس ناقص هستند. جناس ناقص خود سه نوع است: 1.اختلافی 2.حرکتی 3.افزایشی

در بیت دوم، کلمات ندا و صدا، در یک حرف متفاوت هستند. اگر دو یا چند کلمه تنها در یک حرف با یکدیگر فرق داشته باشند، جناس ناقص اختلافی را ایجاد می کنند.

در مثال سوم، دو کلمه مِهر و مُهر، و دو کلمه سَر و سِر، دو جناس متمایز را به وجود آوردند. هنگامی که دو یا چند کلمه فقط در یک مصوت کوتاه (  َ  ِ  ُ ) با هم فرق داشته باشند، جناس ناقص حرکتی را به وجود می آورند.

در مثال چهارم، کلمه شکوه، یک حرف بیشتر نسبت به کلمه کوه دارد. زمانی که یکی از دو کلمه، فقط یک حرف از دیگری بیشتر داشته باشد، این دو کلمه، جناس ناقص افزایشی را می سازند.